Η νοσταλγία είναι θεραπευτική

Σύμφωνα με βρετανική έρευνα, η αναπόληση του παρελθόντος βοηθά τους ενηλίκους να αντιμετωπίζουν το παρόν

Συνήθως οι «ευτυχισμένες» μέρες των εορτών γεννούν στα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα ανάμικτα συναισθήματα νοσταλγίας ή μελαγχολίας, ίσως επειδή αναγκάζονται να αναπολούν τα παιδικά ή τα νεανικά τους χρόνια. Η αντιπαράθεση του απογοητευτικού παρόντος με το ωραιοποιημένο παρελθόν και η νοερή επιστροφή σε αυτό, ό,τι δηλαδή αποκαλούμε συνήθως νοσταλγία, είναι μια βαθύτατη ανάγκη του ανθρώπινου είδους, που έχει εκφραστεί ποικιλοτρόπως στη λογοτεχνία: από τον Ομηρο μέχρι τον Προυστ.

Το «άλγος του νόστου», η νοσταλγία, δηλαδή η οδύνη που γεννιέται από την ακατανίκητη επιθυμία για επιστροφή σε έναν παραδείσιο γενέθλιο τόπο, τον 17ο αιώνα θεωρούνταν μια ήπια μορφή ψυχικής ασθένειας, μια μορφή μελαγχολίας η οποία, όπως πίστευαν, μπορούσε να οδηγήσει ακόμη και στον θάνατο. Ο Ελβετός γιατρός Johannes Hofer, ο οποίος στα 1688 έπλασε τον όρο συνδυάζοντας την αρχαιοελληνική μεταφυσική ιδέα του νόστου με τις ψευδοϊατρικές προκαταλήψεις της εποχής, με τον όρο αυτό επιχείρησε να περιγράψει την ασθένεια που έπληττε τους Ελβετούς στρατιώτες, οι οποίοι εξαναγκάζονταν να ξενιτευτούν για να υπηρετήσουν ως μισθοφόροι στον γαλλικό ή στον ιταλικό στρατό.

Ακόμη και τον 20ό αιώνα, η νοσταλγία συγκαταλεγόταν μεταξύ των ψυχικών διαταραχών, με τυπικά συμπτώματα όπως η αϋπνία, το άγχος, η κατάθλιψη. Οι «ειδικοί», μάλιστα, πίστευαν ότι πλήττει περιορισμένες ομάδες ατόμων, όπως οι πρωτοετείς φοιτητές ή οι μετανάστες. Μόνο πρόσφατα ορισμένοι ψυχολόγοι άρχισαν να μελετούν τις ενδεχόμενες θετικές, ακόμη και θεραπευτικές, πτυχές αυτής της μυστηριώδους «νόσου».

Ο ελληνικής καταγωγής Κωνσταντίνος Σεντικίδης, καθηγητής Κοινωνικής Ψυχολογίας στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον και διευθυντής του Κέντρου Ερευνών για την Προσωπική Ταυτότητα του οικείου πανεπιστημίου, σε συνεργασία με τον συνάδελφό του Τιμ Γουάιλντσκατ και με Κινέζους επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο Sun Yat-Sen, σε άρθρο τους που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Current Directions in Psychological Science», υποστηρίζουν ότι ο νοητικός μηχανισμός αναδρομής στο παρελθόν, που κινητοποιείται με τη νοσταλγία, μπορεί να λειτουργεί σαν ένα είδος αυτοάμυνας από τη μοναξιά και την απομόνωση που βιώνει το άτομο στο παρόν.

Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξαν έπειτα από σειρά πειραμάτων, στα οποία συμμετείχαν εθελοντικά παιδιά, φοιτητές και βιομηχανικοί εργάτες. Οι τελευταίοι μάλιστα επελέγησαν με κριτήριο την εμφανή ικανότητά τους να «συνέρχονται» έπειτα από αναποδιές στην κοινωνική τους ζωή ή έπειτα από σοβαρές τραυματικές εμπειρίες.

Οι εθελοντές κλήθηκαν να απαντήσουν σε ερωτηματολόγια που αφορούσαν το αίσθημα της μοναξιάς, της κοινωνικής υποστήριξης και της νοσταλγίας. Από τις απαντήσεις τους προέκυψαν πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία, όπως ότι τα άτομα που ένιωθαν περισσότερη μοναξιά ήταν εκείνα που είχαν τη μικρότερη κοινωνική υποστήριξη· τα άτομα αυτά ένιωθαν περισσότερη νοσταλγία από τα υπόλοιπα και αυτό τα βοηθούσε στο να καταπολεμήσουν τη δυσβάστακτη αίσθηση κοινωνικής απομόνωσης. Οταν οι ερευνητές προκαλούσαν σε ορισμένους εθελοντές νοσταλγικές αναπολήσεις, τα άτομα αυτά ομολογούσαν ότι ένιωθαν ότι λάμβαναν μεγαλύτερη υποστήριξη από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Επίσης, διαπίστωσαν ότι άτομα με ιδιαίτερα αναπτυγμένη ικανότητα να ξεπερνούν τις αντιξοότητες, κατέφευγαν συστηματικά στο «τέχνασμα» της νοσταλγικής αναπόλησης για να αντισταθμίζουν το αίσθημα της μοναξιάς που βίωναν.

Ο εξισορροπητικός ρόλος της νοσταλγικής παραμυθίας φαίνεται ότι απορρέει, σύμφωνα με τους ερευνητές, από κάποια εγγενή χαρακτηριστικά της νοσταλγίας, τα οποία είναι κοινά σε όλες τις νοσταλγικές εμπειρίες. Ενα από αυτά είναι η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης του ατόμου: στα νοσταλγικά «επεισόδια» πρωταγωνιστής είναι συνήθως το ίδιο το άτομο και τα πιο αγαπημένα του πρόσωπα. Μια άλλη σημαντική λειτουργία της νοσταλγίας είναι ότι δίνει νόημα στη ζωή του ατόμου, επειδή του προσφέρει μια αίσθηση συνοχής και συνέχειας ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα.

Δεν συμφωνούν όμως όλοι οι ερευνητές με αυτή την ειδυλλιακή ερμηνεία. Ερευνητές της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής επισημαίνουν ότι έρευνες σε παιδιά και εφήβους που ζουν μακριά από την οικογένειά τους έχουν δείξει ότι στις ευαίσθητες αυτές ηλικίες η αβεβαιότητα για το νέο περιβάλλον και η αδυναμία προσαρμογής ενδέχεται να οδηγήσουν σε σοβαρές ψυχονοητικές διαταραχές. *